Héraðsdómur kemst að þeirri niðurstöðu að hælisleitandi hafi sagt satt. Viðbrögð vararíkissaksóknara eru þau að birta opinberlega yfirlýsingu um að hælisleitendur ljúgi. Að auki spyr hann hvort sé einhver skortur á hommum á Íslandi, rétt eins og það væri grundvöllur alþjóðlegrar verndar. Ég segi það enn og aftur – þú skáldar ekki þennan skít.
Hér er annaðhvort um að ræða skammarlegt þekkingarleysi eða einbeittan vilja embættismanns til að afvegaleiða almenning. Hvort heldur er réttara þá er færslan til þess fallin að valda misskilningi og kynda undir fordómum. Það er því rétt að benda á mikilvægan mun á tveimur af mörgum forsendum þess að veita útlendingum dvalarleyfi. Einnig er vert að skoða ummæli vararíkissaksóknara í ljósi þeirra mannréttinda að fá að lifa með reisn.
Grundvöllur dvalarleyfis
Skortur á starfsfólki getur verið grundvöllur dvalarleyfis. Þá er hugmyndin sú að það sé eftirsóknarvert, fyrir einstaka atvinnugreinar, hagkerfið og oft menninguna, að fá útlendinga til hjálpar. Því eigi að greiða fyrir því að útlendingar geti búið og unnið á Íslandi um lengri eða skemmri tíma.
Þegar fólki er veitt alþjóðleg vernd (hæli, eins og það er kallað í daglegu tali) er markmiðið ekki það að dvalarleyfi útlendings eigi sérstaklega að gagnast ríkinu. Vitaskuld á að stefna að því að flóttafólk fái vinnu og leggi sitt af mörkum til samfélagsins. En forsendan fyrir dvöl þess er sú að það eigi ekki raunhæfan kost á að njóta mannréttinda í heimalandi sínu og þessvegna hafi alþjóðasamfélagið sérstakar skyldur gagnvart því.
Mannréttindavernd sem grundvöllur dvalarleyfis
Mannréttindi eru víðtæk en í megindráttum fela þau í sér fjórþættan rétt; þ.e. rétt til lífs, frelsis, öryggis og mannhelgi. Öll mannréttindaákvæði þjóna þessum meginreglum. Öllum ríkjum ber skylda til að setja lög um það hvernig þessum réttindum skuli háttað, hvernig megi takmarka þau og hvaða afleiðingar það eigi að hafa ef brotið er gegn þeim. Ríkjunum ber einnig skylda til þess að framfylgja lögum sem sett eru mannréttindum til verndar.
Samkvæmt alþjóðlegum mannréttindasáttmálum eru ríkin skuldbundin til að vernda ríkisfangslausa, og ríkisborgara annarra landa, þegar þeirra eigin ríki bregðast skyldu sinni til að tryggja mannréttindi og framfylgja þeim. Einn þáttur í því að framfylgja þeirri kvöð gagnvart hælisleitendum er skylda stjórnvalda til að rannsaka mál þeirra til hlítar áður en tekin er íþyngjandi ákvörðun sem getur stefnt mannréttindum þeirra í voða. Hér á landi eru það Útlendingastofnun og kærunefnd útlendingamála sem fara með þá rannsóknarskyldu.
Mannhelgi og rétturinn til að lifa með reisn
Mannhelgi felur í sér rétt til sæmdar. Ekki aðeins vernd gegn ómannúðlegri meðferð, heldur rétt til að njóta jafnréttis, virðingar, einkalífs, æruverndar og samviskufrelsis. Menn eiga rétt á því að lifa með reisn, sem þýðir m.a. að þeir eiga ekki að þurfa að sitja undir niðurlægingum vegna þess hverjir þeir eru og hvernig þeir lifa sínu einkalífi. Allra síst af hálfu stjórnvalda og embættismanna.
Í sumum ríkjum býr hinsegin fólk við svo slaka mannréttindavernd að það getur beinlínis kostað það lífið ef kynhneigð þess er sýnileg. Í fleiri ríkjum ógnar það frelsi þess ef upp kemst. Ennþá fleiri ríki vanrækja það að tryggja öryggi hinsegin fólks þar sem lögum er ekki framfylgt og glæpir gegn hinsegin fólki hafa því engar afleiðingar. Rétti hinsegin fólks til að lifa með reisn er svo illa framfylgt að fáum dettur einu sinni í hug að sækja um alþjóðlega vernd á þeirri forsendu einni að stjórnvöld í heimaríkjum þess hafi vanrækt að sporna gegn því að kynhegðun þess sé notuð sem réttlæting fyrir mismunun og niðurlægingu. Í sumum ríkjum hefur það engar afleiðingar að synja hinsegin fólki um vinnu, húsnæði, menntun, heilsugæslu og aðra þjónustu.
Gegn réttinum til sæmdar
Ég held að vararíkissaksóknari, Helgi Magnús Gunnarsson, viti þetta allt. Engu að síður leyfir hann sér að tala af virðingarleysi um fólk sem í örvæntingu flýr samfélög sín og allt sem það þekkir í von um tækifæri til að lifa við öryggi og frelsi. Hann ræðst gegn rétti manna til sæmdar og það á bæði við um einstaklinga og hópa. Hann hagar orðum sínum þannig að ætla mætti að maðurinn sem um er fjallað í fréttinni sem hann deilir hafi vísvitandi gefið rangar upplýsingar og það þótt dómstóll hafi komist að annarri niðurstöðu. Þannig ræðst embættismaðurinn gegn mannorði einstaklings. Hann fullyrðir að auðvitað ljúgi „þeir“ og gefur þannig sterklega í skyn að almennt megi ætla að flóttafólk ljúgi til um aðstæður sínar.
Þetta tiltæki vararíkissaksóknara er ærumeiðandi í garð þessa manns sem neyddist til að leita til dómstóla þar sem stjórnsýslan brást því hlutverki að vernda mannréttindi hans. Og það er ekki langt seilst að kalla ummælin rógburð gegn minnihlutahópi. Þau eru reyndar mun skæðari en sumt af því fordómarausi áhrifalausra borgara sem dómstólar hafa flokkað sem hatursorðræðu.
Færsla vararíkissaksóknara vekur áleitnar spurningar um það hvort maðurinn skilji stöðu sína nógu vel. Og þetta er reyndar ekkert í fyrsta eða annað sinn sem framganga hans, hvort heldur er á vinnustað eða á opinberum vettvangi vekur almenning til umhugsunar um það hversvegna í ósköpunum hann hafi valist í áhrifa- og valdastöður. Spurningin um það hvort skortur sé á hommum á Íslandi er jafn hálfvitaleg og spurningin um það hvort nokkur skortur sé á bjánum hjá embætti ríkissaksóknara. Tilgangurinn með því að veita hinsegin fólki alþjóðlega vernd er ekki sá að bæta úr hommaskorti á íslenskri grund. Ekki frekar en tilgangurinn með því að hafa Helga Magnús Gunnarsson á launum hjá ríkinu sé sá að bæta úr skorti á bjánakeppum í áhrifa- og valdastöðum.
Hér er annaðhvort um að ræða skammarlegt þekkingarleysi eða einbeittan vilja embættismanns til að afvegaleiða almenning. Hvort heldur er réttara þá er færslan til þess fallin að valda misskilningi og kynda undir fordómum. Það er því rétt að benda á mikilvægan mun á tveimur af mörgum forsendum þess að veita útlendingum dvalarleyfi. Einnig er vert að skoða ummæli vararíkissaksóknara í ljósi þeirra mannréttinda að fá að lifa með reisn.
Grundvöllur dvalarleyfis
Skortur á starfsfólki getur verið grundvöllur dvalarleyfis. Þá er hugmyndin sú að það sé eftirsóknarvert, fyrir einstaka atvinnugreinar, hagkerfið og oft menninguna, að fá útlendinga til hjálpar. Því eigi að greiða fyrir því að þeir geti búið og unnið á Íslandi um lengri eða skemmri tíma.
Þegar fólki er veitt alþjóðleg vernd (hæli, eins og það er kallað í daglegu tali) er markmiðið ekki það að dvalarleyfi útlendings eigi sérstaklega að gagnast ríkinu. Vitaskuld á að stefna að því að flóttafólk fái vinnu og leggi sitt af mörkum til samfélagsins. En forsendan fyrir dvöl þess er sú að það eigi ekki raunhæfan kost á að njóta mannréttinda í heimalandi sínu og þessvegna hafi alþjóðasamfélagið sérstakar skyldur gagnvart því.
Mannréttindavernd sem grundvöllur dvalarleyfis
Mannréttindi eru víðtæk en í megindráttum fela þau í sér fjórþættan rétt; þ.e. rétt til lífs, frelsis, öryggis og mannhelgi. Öll mannréttindaákvæði þjóna þessum meginreglum. Öllum ríkjum ber skylda til að setja lög um það hvernig þessum réttindum skuli háttað, hvernig megi takmarka þau og hvaða afleiðingar það eigi að hafa ef misbrestur verður á því. Ríkjunum ber einnig skylda til þess að framfylgja lögum sem sett eru mannréttindum til verndar.
Samkvæmt alþjóðlegum mannréttindasáttmálum eru ríkin einnig skuldbundin til að vernda ríkisfangslausa, og ríkisborgara annarra landa, þegar þeirra eigin ríki bregðast skyldu sinni til að tryggja mannréttindi og framfylgja þeim. Einn þáttur í því að framfylgja þeirri kvöð gagnvart hælisleitendum er skylda stjórnvalda til að rannsaka mál þeirra til hlítar áður en tekin er íþyngjandi ákvörðun sem getur stefnt mannréttindum þeirra í voða. Hér á landi eru það Útlendingastofnun og kærunefnd útlendingamála sem fara með þá rannsóknarskyldu.
Mannhelgi og rétturinn til að lifa með reisn
Mannhelgi felur í sér rétt til sæmdar. Ekki aðeins vernd gegn ómannúðlegri meðferð, heldur rétt til að njóta jafnréttis, virðingar, einkalífs, æruverndar og samviskufrelsis. Menn eiga rétt á því að lifa með reisn, sem þýðir m.a. að þeir eiga ekki að þurfa að sitja undir niðurlægingum vegna þess hverjir þeir eru og hvernig þeir lifa sínu einkalífi. Allra síst af hálfu stjórnvalda og embættismanna.
Í sumum ríkjum býr hinsegin fólk við svo slaka mannréttindavernd að það getur beinlínis kostað það lífið ef kynhneigð þess er sýnileg. Í fleiri ríkjum ógnar það frelsi þess ef upp kemst. Ennþá fleiri ríki vanrækja það að tryggja öryggi hinsegin fólks þar sem lögum er ekki framfylgt og glæpir gegn hinsegin fólki hafa því engar afleiðingar. Rétti hinsegin fólks til að lifa með reisn er svo illa framfylgt að fáum dettur einu sinni í hug að sækja um alþjóðlega vernd á þeirri forsendu einni að stjórnvöld í heimaríkjum þeirra hafi vanrækt að sporna gegn því kynhegðun þess sé notuð sem réttlæting fyrir mismunun og niðurlægingu. Það hefur engar afleiðingar að synja þessu fólki um vinnu, húsnæði, menntun, heilsugæslu og aðra þjónustu.
Gegn réttinum til sæmdar
Ég held að vararíkissaksóknari viti þetta allt. Engu að síður leyfir hann sér að tala af virðingarleysi um fólk sem í örvæntingu sinni flýr samfélög sín og allt sem það þekkir í von um tækifæri til að lifa við öryggi og frelsi. Hann ræðst gegn rétti manna til sæmdar og það á bæði við um einstaklinga og hópa. Hann hagar orðum sínum þannig að ætla mætti að maðurinn sem um er fjallað í fréttinni sem hann deilir hafi vísvitandi gefið rangar upplýsingar. Þannig ræðst embættismaðurinn gegn mannorði einstaklings. Hann fullyrðir að auðvitað ljúgi „þeir“ og gefur þannig sterklega í skyn að almennt megi ætla að flóttafólk ljúgi til um aðstæður sínar.
Þetta tiltæki vararíkissaksóknara er ærumeiðandi í garð þessa manns sem neyddist til að leita til dómstóla þar sem stjórnsýslan brást því hlutverki að vernda mannréttindi hans. Og það er ekki langt seilst að kalla ummælin rógburð gegn minnihlutahópi. Þau eru reyndar mun skæðari en sumt af því fordómarausi áhrifalausra borgara sem dómstólar hafa flokkað sem hatursorðræðu.
Færsla vararíkissaksóknara vekur áleitnar spurningar um það maðurinn skilji stöðu sína nógu vel. Þetta er reyndar ekki í fyrsta sinn sem framganga hans á opinberum vettvangi vekur almenning til umhugsunar um það. Spurningin um það hvort skortur sé á hommum á Íslandi er jafn hálfvitaleg og spurningin um það hvort nokkur skortur sé á bjánum hjá embætti ríkissaksóknara. Tilgangurinn með því að veita hinsegin fólki alþjóðlega vernd er ekki sá að bæta úr hommaskorti á íslenskri grund. Ekki frekar en tilgangurinn með því að hafa Helga Magnús Gunnarsson á launum hjá ríkinu sé sá að bæta úr skorti á bjánakeppum í áhrifa- og valdastöðum.
